Φορτέτζα Ρεθύμνου: Ένα βενετσιάνικο κάστρο που εντυπωσιάζει

 

Το βενετσιάνικο φρούριο της Φορτέτζας είναι κτισμένο πάνω στο λόφο του Παλαιοκάστρου, στα δυτικά της σημερινής πόλης. Στο λόφο αυτό υπήρχε η ακρόπολη της αρχαίας πόλης της Ρίθυμνας και το ιερό της Ροκκαίας Αρτέμιδος. Τα λαξεύματα που εντοπίστηκαν σε διάφορα σημεία του λόφου, μαρτυρούν την ύπαρξη της ακρόπολης πάνω στο βράχο. Ο οικισμός μάλλον βρισκόταν κοντά στο λιμάνι. Ωστόσο δεν έχουμε στοιχεία ούτε για τη μορφή του οικισμού, ούτε για τη μορφή της ακρόπολης και του ιερού. 

Της  Βάλιας Αγγελάκη, Αρχαιολόγου

Η κύρια είσοδος στο φρούριο

Στους επόμενους αιώνες η πόλη του Ρεθύμνου αναπτύχθηκε στο ίδιο σημείο. Το Castel Vecchio, ο μικρός οχυρωμένος οικισμός της βυζαντινής εποχής, διατηρήθηκε έως τα μέσα περίπου του 16ου αιώνα. Το 1540 είχε αρχίσει η κατασκευή νέου οχυρωματικού τοίχου που θα προστάτευε και το βούργο, που είχε εξαπλωθεί εκτός του Castel Vecchio. Όμως η επιδρομή των Τούρκων το 1571 και η καταστροφή της πόλης, έκανε επιτακτική την ανάγκη για νέα οχυρωματικά έργα, αφού το χερσαίο τείχος δεν την κάλυπτε. Το 1573 θεμελιώθηκε η Φορτέτζα, πάνω στο λόφο του Παλαιοκάστρου. Ο αρχικός σκοπός της κατασκευής ήταν να περιλάβει όλες τις κατοικίες της πόλης, κάτι το οποίο δεν έγινε τελικά. Οι κάτοικοι της πόλης μετά την απομάκρυνση του τούρκικου κινδύνου, άρχισαν να ξανακτίζουν τα σπίτια τους. 

  Οι εργασίες στο χώρο της Φορτέτζας ολοκληρώθηκαν γύρω στο 1580. Μέσα στο κάστρο εγκαταστάθηκε μόνο η βενετική φρουρά, αφού ο χώρος που απέμεινε για την κατασκευή ιδιωτικών κατοικιών, μετά την ολοκλήρωση των δημόσιων κτιρίων, ήταν τελικά πολύ μικρός. Η έκταση πάνω στην οποία κτίστηκε το κάστρο ήταν ούτως ή άλλως περιορισμένη. Αυτό είχε συνέπειες στη γενικότερη οργάνωση του φρουρίου. Το βραχώδες έδαφος, η ανυπαρξία τάφρου και η μικρή έκταση του ελεύθερου χώρου μπροστά από το φρούριο (spianata), καθιστούσαν τη Φορτέτζα ευάλωτη αμυντικά. Ακόμα και η μορφή των τεσσάρων προμαχώνων του φρουρίου δεν είναι πλήρης, καθώς δεν περιλαμβάνει τα απαραίτητα στοιχεία ενός πλήρους προμαχώνα. Ωστόσο κάποιες από τις αδυναμίες της καλύπτονταν από την μελετημένη οργάνωση του εσωτερικού χώρου. Κοντά στον περίβολο δεν υπήρχαν κτίρια και η νότια πλευρά, η πλέον εκτεθειμένη σε επιθέσεις, προστατευόταν από επιπρομαχώνες (cavalieri). Οι αποθήκες των πυρομαχικών βρίσκονταν στη βόρεια πλευρά, ενώ τα απαραίτητα για την πολιορκία κτίρια είχαν διαταχθεί στη νότια. 

Μετά το 1646 και την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους, η Φορτέτζα δεν θα υποστεί μεγάλες αλλαγές. Έγιναν προσθήκες και συμπληρώσεις στις επιχωματώσεις και τον περίβολο του φρουρίου. Αυξήθηκε όμως ο αριθμός των κατοικιών που χτίστηκαν μέσα στο κάστρο. Στις αρχές του 20ου αιώνα το εσωτερικό της Φορτέτζας ήταν σχεδόν εξολοκλήρου οικοδομημένο. Σταδιακά ξεκίνησε η μεταφορά των κατοίκων έξω από το φρούριο και η κατεδάφιση των ερειπωμένων κτισμάτων, από το Δήμο Ρεθύμνου. Στο μεταξύ ο Δήμος, η Αρχαιολογική Υπηρεσία και ο ΕΟΤ απαλλοτρίωσαν αυτές τις εκτάσεις.
Σήμερα το φρούριο της Φορτέτζας αποτελεί το πιο σημαντικό μνημείο του Ρεθύμνου, σήμα κατατεθέν της πόλης. Στα αναστηλωμένα κτίριά του φιλοξενεί πολιτιστικές εκδηλώσεις, εκθέσεις, ενώ στον προμαχώνα του Προφήτη Ηλία βρίσκεται το μικρό Δημοτικό Θέατρο «Ερωφίλη»

Περιγραφή

Ο περίβολος του κάστρου της Φορτέτζας σώζεται ακέραιος. Τα περισσότερα βέβαια από τα κτίρια που ήταν οικοδομημένα στο εσωτερικό του έχουν κατεδαφιστεί. Χάθηκαν έτσι αξιόλογα κτίσματα της βενετοκρατίας και της τουρκοκρατίας, ωστόσο διατηρούνται κάποια από τα δημόσια κτίρια, όχι ιδιαίτερα αλλοιωμένα από μεταγενέστερες επεμβάσεις. Το φρούριο στα ανατολικά και νότια αποτελείται από τέσσερις κύριους ημιπρομαχώνες-του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Παύλου, του Αγίου Ηλία και του Αγίου Λουκά-ενώ στα βόρεια και δυτικά κλείνει με τρεις προεξοχές/ ακμές- του Αγίου Πνεύματος, της Αγίας Ιουστίνης και του Αγίου Σώζοντος.

Ανατολικά βρίσκεται η κύρια πύλη, με τους τρεις παράπλευρους θολωτούς χώρους για τη φρουρά, ενώ δευτερεύουσες βοηθητικές πύλες ανοίγονται στα βόρεια και στα δυτικά.
 

 Αμέσως μετά την κεντρική είσοδο ο επισκέπτης συναντά την αποθήκη του Πυροβολικού.

Πρόκειται για ένα διώροφο κτίριο, στο οποίο φυλάσσονταν τα κανόνια και τα άλλα εξαρτήματα του πυροβολικού. Στο κέντρο του κάστρου βρίσκεται η "πλατεία". Σε αυτήν βρίσκεται το Τέμενος του Sultan Ibrahim, που χτίστηκε στην ίδια θέση όπου υπήρχε ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου. Νότια του Τεμένους υπάρχει κτίριο που πιθανότατα ανήκε στο συγκρότημα του επισκοπικού μεγάρου. Στο χώρο της πλατείας, απέναντι από το τέμενος, σώζεται κτίριο, το οποίο πιθανόν ήταν οι φυλακές του συγκροτήματος του Palazzo Publico, δηλαδή της κατοικίας του Ρέκτορα -διοικητή- της πόλης.

 
Πάνω στην προεξοχή της Αγίας Ιουστίνης βρίσκεται το κτίριο των Συμβούλων.

Στο χώρο αυτό κατοικούσε, σύμφωνα με τις πηγές, ο ένας από τους δύο Συμβούλους του Ρεθύμνου, ενώ ο άλλος παρέμενε κάτω στην πόλη, για την επιτήρηση της τάξης. Παράλληλα με το τείχος, ανάμεσα στην προεξοχή της Αγίας Ιουστίνης και του Αγίου Σώζοντος, διατηρείται μεγάλο τμήμα των αποθηκευτικών χώρων που είναι γνωστοί ως "Συγκρότημα της Βόρειας Πυλίδας". Πρόκειται για το κυριότερο συγκρότημα αποθηκών της Φορτέτζας, συνδυασμένο με τους χώρους φρουράς της βόρειας βοηθητικής πύλης.

 

 Ακριβώς πάνω από την είσοδο του προμαχώνα του Αγίου Νικολάου σώζεται ένα κτίριο της εποχής της βενετοκρατίας, του οποίου η χρήση δεν έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια. Αποτελείται από δύο θολοσκεπείς χώρους και περιβάλλεται από περίβολο. Ακριβώς νότια από το παραπάνω δίδυμο κτίριο, υπάρχει η μικρή εκκλησία του Αγίου Θεοδώρου του Τριχινά. Πρόκειται για ένα μονόχωρο εκκλησάκι, το οποίο εγκαινιάστηκε το 1899 από το ρώσο διοικητή του Ρεθύμνου Θ. Ντε Χιόστακ, χωρίς να γνωρίζουμε αν είναι επισκευή κάποιας παλαιότερης ή κατασκευάστηκε εξ' αρχής στα τέλη του 19ου αιώνα.
Οι πυριτιδαποθήκες ήταν απομονωμένες και κατανεμημένες σε όλο τον περίβολο. Σήμερα σώζονται μόνο δύο, η μια ανάμεσα στις προεξοχές του Αγίου Πνεύματος και της Αγίας Ιουστίνης και η άλλη στην προεξοχή του Αγίου Σώζοντος. Παράλληλα πάνω στο Φρούριο ο επισκέπτης μπορεί να δει αρκετά φρεάτια δεξαμενών για την αποθήκευση του νερού. 

 

Ελάχιστα είναι τέλος τα ερείπια ιδιωτικών κατοικιών, κυρίως κοντά στον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου.

 

Τα κτίρια του κάστρου της Φορτέτζας βρίσκονταν σε κακή κατάσταση διατήρησης. Σταδιακά, η 28η Ε.Β.Α. σε συνεργασία με το Δήμο Ρεθύμνου και το Γραφείο Προγραμματικής Σύμβασης Παλιάς Πόλης, προχώρησε στην εκπόνηση μελετών αποκατάστασης των περισσότερων χώρων της Φορτέτζας. Το μεγαλύτερο μέρος των κτιρίων έχει σήμερα αποκατασταθεί, με χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέσω των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων Κρήτης, ενώ οι εργασίες συνεχίζονται.